Blog

Όπως είναι γνωστό σε όλους, η Βυζαντινή Μουσική χρησιμοποιεί οκτώ βασικούς τρόπους, τους λεγόμενους ήχους, τέσσερις κυρίους και τέσσερις πλαγίους. Για όσους τυχόν δεν γνωρίζουν, είναι κατά σειρά οι εξής: Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου, Πλάγιος του Δευτέρου, Βαρύς (Ή αλλιώς Πλάγιος του Τρίτου) και Πλάγιος του Τετάρτου.  Πολύ μελάνι έχει χυθεί για την προέλευση αυτών των ήχων και η αλήθεια είναι ότι λόγω ελλιπών στοιχείων αλλά και της έλλειψης συστηματικής μουσικής θεωρία από την Αρχαία Ελλάδα αλλά και το Βυζάντιο, δεν είμαστε σε θέση να πούμε με σιγουριά από ποιους τρόπους των Αρχαίων Ελλήνων προήλθαν αυτές οι κλίμακες και ποια είναι η αντιστοίχιση με ονομασίες όπως ο Δώριος, ο Υποδώριος, ο Λύδιο, ο Μιξολύδιος κ.α. Άλλοι πάλι προσπαθούν να αντιστοιχίσουν τις κλίμακες αυτές με τα λεγόμενα μακάμια της ανατολίτικης μουσικής όπως είναι το ραστ, το ουσάκ, το νιχαβέντ κλπ. Κι εδώ πάλι υπάρχει το θέμα ότι αφ’ ενός τα μακάμια προήλθαν από την ίδια παράδοση αλλά ο τρόπος της πορείας του μέλους είναι διαφορετικός διότι πρόκειται περί ενόργανης μουσικής και η αντιστοίχιση δεν είναι πάντα ακριβής. Αυτό το οποίο μπορούμε να πούμε με σιγουριά πάντως είναι ότι η Βυζαντινή Μουσική είναι διάδοχος της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής προσαρμοσμένης όμως στις ανάγκες της Εκκλησίας και στη φωνητική φύση της. Αν και ονομαστικά οι τρόποι είναι οκτώ, εν τούτοις υπάρχουν πολλά παρακλάδια ανάλογα με τον τρόπο μελοποιίας, την πορεία του μέλους αλλά και τη χρονική περίοδο κατά την οποία έγινε η σύνθεση. Ιδίως κατά τα νεώτερα χρόνια (από τον 19οαιώνα κ.ε.) υπήρξε μία αλληλεπίδραση και με τα μακάμια καθώς πολλές σύγχρονες συνθέσεις υιοθέτησαν πλήρως λογικές μακαμιών της ανατολίτικης μουσικής ενώ έγινε και η προσπάθεια να υπάρξει αντιστοίχιση με τους ήχους της Βυζαντινής Μουσικής άλλοτε επιτυχημένα και άλλοτε όχι. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το οποίο έχουμε να παρατηρήσουμε είναι ότι κατά κανόνα σε σύντομες ή αργοσύντομες συνθέσεις όπως αυτές του Αναστασιματαρίου ή του Ειρμολογίου οι ήχοι ακολουθούν με συνέπεια τις θεωρητικές αρχές όπως αυτές εκφράστηκαν από το Μέγα Θεωρητικόν του Χρυσάνθου ενώ στις πιο αργές συνθέσεις (Χερουβικά, Κοινωνικά, Πολυέλεοι) ή ακόμα περισσότερο στις ελεύθερες συνθέσεις των Καλοφωνικών Ειρμών ακολουθείται μία πολύ πιο ελεύθερη λογική η οποία είναι η κυρίαρχη στις σύγχρονες συνθέσεις των Λειτουργικών. Συμπερασματικά, και αντίθετα από ό,τι θα περίμενε κανείς, παρά το ότι οι κλίμακες της Βυζαντινής Μουσικής δεν διαφοροποιήθηκαν ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά τους και τα διαστήματά τους, εν τούτοις ανάλογα με την εποχή και τους μελοποιούς κάθε γενιάς υπήρξε σαφής εξέλιξη ως προς τον τρόπο με τον οποίο διαρθρώνεται η σύνθεση και τη γενικότερη υφή του ακούματος κάθε ήχου. Όλα αυτά πάντοτε με μία επιφύλαξη καθ’ ότι υπάρχουν αρκετά κενά στην ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο στους περασμένους αιώνες γινόταν η εκτέλεση των ήχων καθώς δεν έχουμε και ηχογραφήσεις. Η συζήτηση είναι ανοιχτή και είμαστε σίγουροι ότι τα επόμενα χρόνια και με τη βοήθεια της σύγχρονης έρευνας και τεχνολογίας θα υπάρξουν ενδιαφέροντα πορίσματα ως προς τον τρόπο με τον οποίο έγινε αυτή η εξέλιξη και τα τυχόν χάσματα που υπήρξαν ή όχι.

Η Βυζαντινή Μουσική – και κατ’ επέκτασιν η εφαρμογή της στους Ιερούς Ναούς, δηλαδή η Ψαλτική Τέχνη – πέραν της λειτουργίας της οποία επιτέλει εντός της Θείας Λατρείας, έχει πολλαπλά οφέλη για αυτόν ο οποίος την ασκεί με συνέπεια και σεβασμό τα οποία εν πολλοίς είναι παραγνωρισμένα και δεν εκτιμώνται όσο θα έπρεπε από αυτούς οι οποίοι την ασκούν. Μερικά από αυτά θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε στο παρόν άρθρο και ίσως να παρακινήσουμε περισσότερους ανθρώπους να ασχοληθούν με αυτήν την τέχνη. Ένα πολύ σημαντικό όφελος για τον σπουδαστή ακόμα είναι η ίδια η εκμάθηση του συστήματος σημειογραφίας της Βυζαντινής Μουσικής· ένα σύστημα με διαφορετική φιλοσοφία από αυτό του πενταγράμμου με όλα τα σημάδια χρόνου, ποσότητας αλλά και ποιότητας το οποίο δίνει τη δυνατότητα στον προχωρημένο εκτελεστή να δώσει τη δική του ερμηνεία πάνω στο μουσικό κείμενο με βάση την αισθητική του καθώς είναι ένας πολύ πιο συμπυκνωμένος τρόπος γραφής και δεν απαιτεί κατά γράμμα εκτέλεση του κειμένου αλλά μπορεί να δώσει πολλές εκδοχές ερμηνειών από τον εκτελεστή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ταυτοχρόνως ο μαθητής εξασκεί και την πειθαρχία του στις μουσικές γραμμές αλλά και την προσωπική έκφρασή του. Η σωστή ισορροπία βέβαια είναι ένας συνδυασμός δασκάλου, σωστών ακουσμάτων και μουσικής συγκρότησης του ψάλλοντος. Το γεγονός ότι η Ψαλτική εκτελείται αυστηρά με την ανθρώπινη φωνή – το τελειότερο από όλα τα μουσικά όργανα – ενώ ανεβάζει αρκετά το επίπεδο δυσκολίας σε σχέση με τη μουσική που εκτελείται συνοδεία οργάνων, προσφέρει στον εκτελεστή τη δυνατότητα να εξασκήσει στον μέγιστο βαθμό τη μουσική του αντίληψη καθώς θα πρέπει να κρατήσει σταθερή την τονική βάση του κειμένου χωρίς πολλές φορές να έχει κάποιον να ισοκρατεί ενώ πρέπει να είναι πειθαρχημένος και στον ρυθμό αλλά και στα μουσικά διαστήματα της κάθε κλίμακας τα οποία πρέπει να εγκολπωθεί μέσα του ακούγοντας σωστούς εκτελεστές και χωρίς τη βοήθεια των οργάνων – τουλάχιστον την ώρα της ακολουθίας. Όλη αυτή η διαδικασία απαιτεί και τρομακτική αυτοσυγκέντρωση, στοιχείο το οποίο είναι εν πολλοίς ζητούμενο στην εποχή του θορύβου και των πάσης φύσεως διασπάσεων τις οποίες αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος. Η Ψαλτική, καθώς είναι όχημα της Θείας Λατρείας, δεν εκτελείται από τον Ιεροψάλτη κατά μόνας αλλά πάντοτε σε συνεργασία· οφείλει να συνεργασθεί με τον δεύτερο Ιεροψάλτη του ναού, ενδεχομένως να χοραρχήσει με συναδέλφους του και φυσικά να συνεργασθεί με τους λειτουργούς ιερείς προκειμένου να υπάρχει ένα αρμονικό αποτέλεσμα το οποίο να ωθεί του πιστούς στην προσευχή και να μην τους εκδιώκει από τον ναό. Χρειάζεται λοιπόν ο Ιεροψάλτης να ακούει με πολλή προσοχή τον ιερέα ώστε να απαντήσει σωστά και να είναι σε θέση να συμβαδίσει με τους υπόλοιπους ψάλλοντες ως ένα στόμα και μία φωνή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, εξασκείται το συνεργατικό πνεύμα ενώ ο εκτελεστής μαθαίνει όχι απλώς να ψάλλει αλλά και να συμψάλλει και να ακολουθεί τον τόνο, τον ρυθμό και το ύφος του έχοντος το γενικό πρόσταγμα. Καθώς η Ψαλτική Τέχνη είναι από τους λίγους τομείς της ζωής στους οποίους συνταιριάζεται αρμονικά η Ποίηση και η Μουσική κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα, ο διάκονος της Ψαλτικής Τέχνης καλείται να συνταιριάξει την τέχνη της Υμνογραφίας και της Βυζαντινής Μουσικής με ένα ζωντανό και δυναμικό τρόπο· πολλές φορές καλείται ο ίδιος να συνθέσει πάνω στο Αναλόγιο μία μουσική σύνθεση με βάση τις παραδοσιακές μουσικές φράσεις για ένα ποιητικό κείμενο ενώ καλείται να απομνημονεύσει τον τρόπο με τον οποίο εκτελούνται πολλά τροπάρια τα οποία ακολουθούν την ποιητική και μουσική φόρμα ενός προτύπου (τα λεγόμενα «Προσόμοια») και τα οποία επανέρχονται μέσα στις ακολουθίες κάθε χρόνου. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργείται σημαντικά η μνήμη καθώς και η δημιουργικότητα και η ευρηματικότητα του καθώς καλείται να αντεπεξέλθει σε πολλές και διαφορετικές περιπτώσεις στις οποίες καλείται να δώσει μία μουσική λύση εκείνη τη στιγμή. Υπάρχουν και θεωρίες οι οποίες θεωρούν ότι η εξάσκηση της Ψαλτικής βοηθά σημαντικά στην πρόληψη της άνοιας καθώς κατά την πρακτική της εξασκείται σημαντικά ο εγκέφαλος με τρόπο πολύπλευρο. Όπως καταδείξαμε παραπάνω, η Ψαλτική Τέχνη στην ουσία πρόκειται για μία διαδικασία η οποία ενεργοποιεί ταυτοχρόνως πολλές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο εκτελεστής της ώρα που ψάλλει καλείται όχι απλώς να χρησιμοποιήσει τη φωνή του αλλά κάθε πτυχή της ύπαρξής του, και φυσική η Ψυχή του, οφείλει να είναι προσανατολισμένη στη Θεία Υμνωδία. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι πολύ σημαντικός – ή μάλλον είναι προαπαιτούμενο – ο πνευματικός αγώνας του εκτελεστή καθώς και η ενεργή συμμετοχή του στα μυστήρια της Εκκλησίας ώστε η Ψαλτική να έχει και πνευματικό όφελος το οποίο είναι και το κυρίως ζητούμενο σε κάθε πράξη της ζωής του Χριστιανού.

Στις 15 Αυγούστου κάθε έτους η Εκκλησία μας εορτάζει περίλαμπρα την Κοίμηση της Θεοτόκου καθώς και την εις ουρανούς Μετάσταση τής Μητέρας του Θεού. Οι πληροφορίες για τη συγκεκριμένη εορτή – την οποία πολλοί αποκαλούν και Πάσχα του Καλοκαιριού – δεν έρχονται μέσα από την Αγία Γραφή αλλά από την απόκρυφη παράδοση, δηλαδή κείμενα τα οποία δεν ανήκουν στον επίσημο κανόνα της Ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά από τα οποία πολλές φορές αντλούμε πληροφορίες για γεγονότα τα οποία δεν αναφέρονται στα επίσημα βιβλία. Στο παρόν άρθρο θα δούμε με επιλογές από τους ύμνους της εορτής πώς εξυμνείται το γεγονός αυτό και πού δίνουν έμφαση οι Υμνογράφοι. Με ένα προσφιλές λογοτεχνικό σχήμα στη Βυζαντινή Υμνογραφία, την αντίθεση, οι υμνογράφοι εκφράζουν τον θαυμασμό για το ότι η μητέρα του Θεού φεύγει από αυτήν τη ζωή· «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος! ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς, ἐν μνημείῳ τίθεται» ενώ τονίζεται ότι ο τάφος αυτός γίνεται κλίμακα (σκάλα) προς τον ουρανό· «καῖ κλῖμαξ πρὸς οὐρανὸν ὁ τάφος γίνεται». Με έντονα γλαφυρό τρόπο αποτυπώνεται η διήγηση ότι ένα σύννεφο συγκέντρωσε όλους τους Αποστόλους από τα πέρατα της γης όπου μετέφεραν το κήρυγμα του Ευαγγελίου ώστε να συμμετάσχουν στην εξόδιο ακολουθία της Παναγίας· «Θεαρχίῳ νεύματι πάντοθεν οἱ θεοφόροι Ἀπόστολοι ὑπὸ νεφῶν μεταρσίως αἰρόμενοι» και πάλι «νεφέλαι τοὺς ἀποστόλους αἰθερίους διήρπαζον καὶ κοσμικῶς διεσπαρμένους ὁμοχώρους παρέστησαν». Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αντίδραση των Αγγέλων οι οποίοι ένιωθαν δέος με την άνοδο αυτής που γέννησε τον Δημιουργό όλων στα ουράνια και διέταζαν να ανοίξουν οι πύλες του ουρανού για να την υποδεχθούν· «Ὕπερθεν δὲ… τῶν ἀγγέλων δυνάμεις, τὸ θαῦμα ἐκπληττόμεναι… ἔλεγον· Ἄρατε ὑμῶν τὰς πύλας καὶ ὑποδέξασθε τὴν τεκοῦσαν, τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς ποιητήν».  Με άκρως περιγραφικό τρόπο δίνεται και το ότι ο ίδιος ο αναληφθείς εις τους ουρανούς Κύριος παραλαμβάνει τη Μητέρα Του· «ἐν ταῖς χερσὶ τοῦς ἑαυτῆς Υἱοῦ καὶ Δεσπότου, ἐνδόξως καὶ ὑπὲρ λογον μετατίθεται» όπως άλλωστε αποτυπώνεται και στη βυζαντινή εικόνα της εορτής. Δεν παραλείπεται ακόμα και η εκ Θεού τιμωρία με το κόψιμο τού χεριού του Ιουδαίου ο οποίος την ώρα της ταφής προσπάθησε να αγγίξει με ιερόσυλη διάθεση το άγιο λείψανο της Παναγίας· «Ὑπέφθασε χερσί, ταῖς ὑβριστικαῖς τοῦ αύθάδους, τομὴν ἡ δίκη ἐπάξασα». Φυσικά, σε πολλές περιπτώσεις δεν παραλείπουν οι Υμνογράφοι να πουν ότι η Παναγία είναι αυτή για την οποία μίλησαν οι Προφήτες ότι θα πραγματοποιήσει το έργο της σωτηρίας του ανθρώπου· «ἀναβόησον Δαυΐδ, τίς ἡ παροῦσα Ἑορτή; Ἣν ἀνύμνησα φησίν, ἐν τῷ βιβλίῳ τῶν Ψαλμῶν, ὡς θυγατέρα θεόπαιδα καὶ Παρθένον» και πάλι· «Ὄντως σε ὡς φαεινὴν λυχνίαν, ἀΰλου πυρός, θυμιατήριον θείου χρυσέου ἄνθρακος… στάμνον ῥάβδον τε πλάκα θεόγραφον, κιβωτὸν ἁγίαν, τράπεζαν Ἄρτου ζωής». Τέλος, η ίδια η υπόσχεση της Παναγίας ότι δεν θα παύσει μέχρι συντελείας του κόσμου να προσεύχεται στον Υιό της για τους ανθρώπους και για τη σωτηρία του κόσμου, μεταφέρεται με έξοχα ποιητικό τρόπο σε αρκετά τροπάρια· «ᾧ καὶ πρεσβεύει ἀδιαλείπτως, δωρηθῆναι τῇ οἰκουμένῃ εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος» και πάλι «ἣν καὶ ἡμεῖς, σὺν αὐτοῖς προσκυνοῦμεν, ὡς πρεσβεύουσαν ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν». Η μεγάλη αυτή και αρχαιότατη Εορτή του Δεκαπενταυγούστου βρίθει υπέροχων τροπαρίων, πολλά εκ των οποίων χάνονται μάλιστα στα βάθη των αιώνων και τα οποία με ποιητικότητα, ευαισθησία αλλά και θεολογική ακρίβεια αποτυπώνουν στο σύνολό του το νόημα της ημέρας. Είναι σημαντικό να παρακολουθήσουμε με προσοχή και να βιώσουμε τα γεγονότα με τον τρόπο που τα παρουσιάζει η Εκκλησία και να υμνήσουμε όλοι με ένα στόμα και μία ψυχή αλλά κυρίως με έργα μετανοίας, μαζί με τους Αποστόλους και τους Αγγέλους εγκωμιαστικούς ύμνους για την Παναγία, τη μητέρα του Θεού, τη μητέρα όλων μας.

Ξεκινώντας κάποιος την εκμάθηση της Βυζαντινής Μουσικής καθώς και την όποια βοηθητική διακονία στο αναλόγιο εκκλησιών, καθώς προοδεύει στη μουσική και είναι σε θέση να αναλάβει δικό του αναλόγιο, ενδέχεται να σκέπτεται και το ποιες είναι οι επαγγελματικές προοπτικές πάνω σε αυτόν τον τομέα και αν ενδεχομένως υπάρχει η δυνατότητα η Βυζαντινή Μουσική να είναι η κύρια ασχολία η οποία μπορεί να προσφέρει σε αυτόν τα προς το ζην. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να δούμε αναλυτικά ποια είναι η κατάσταση τη σήμερον ημέρα καθώς επίσης και να δείξουμε τις προοπτικές για το μέλλον καθώς επίσης και να προτείνουμε διαφορές εναλλακτικές πάνω στο ίδιο αντικείμενο. Κατ’ αρχάς πρέπει να καταστεί σαφές ότι γενικότερα η δουλειά του μουσικού – και η Βυζαντινή Μουσική δεν είναι εξαίρεση – έχει τα πλεονεκτήματά της και τα μειονεκτήματά της. Τα μειονεκτήματα είναι ότι κατά κύριο λόγο δεν υπάρχει σταθερή εργασία, οι απολαβές είναι ανάλογες με την ικανότητα αυτών οι οποίοι είναι σε θέση να του προσφέρουν εργασία είτε είναι ιδιώτες είτε οργανισμοί όπως η Εκκλησία, ενώ σε περιόδους οικονομικής ύφεσης είναι σαφές ότι ένας μουσικός πιέζεται καθώς οι υπηρεσίες του δεν είναι πρώτης ανάγκης. Τα πλεονεκτήματα είναι οι καλές συνθήκες εργασίας και το ευέλικτο ωράριο, οι εναλλακτικές δυνατότητες είτε για μαθήματα είτε για εκδόσεις βιβλίων καθώς και η δυνατότητα επιστημονικής μελέτης της Βυζαντινής Μουσικής σε μουσικολογικό επίπεδο. Ας δούμε όμως κάθε εναλλακτική και πόσο αυτή μπορεί να είναι βιώσιμη. Η πρώτη επιλογή για κάποιον ο οποίος ασχολείται με την Ψαλτική είναι η ανάληψη ευθύνης ενός αναλογίου Ιερού Ναού. Ειδικά στην Ελλάδα, δυστυχώς σε αυτόν τον τομέα οι προοπτικές είναι περιορισμένες. Στις περισσότερες των περιπτώσεων μιλούμε για υποαπασχόληση, οι αμοιβές είναι γενικά περιορισμένες ενώ ασφάλιση προσφέρεται σε κάποιους Ιερούς Ναούς των μεγάλων αστικών κέντρων αλλά στη συντριπτική πλειοψηφία των Ιερών Ναών αναφερόμαστε σε ένα συμπληρωματικό εισόδημα ενώ πρέπει να συνυπολογίσουμε σε περίπτωση μεγάλων αποστάσεων τα – όχι ευκαταφρόνητα – έξοδα μετακίνησης. Μία άλλη δημοφιλής επιλογή σε συνδυασμό με το αναλόγιο είναι η παράδοση μαθημάτων Βυζαντινής Μουσικής. Σε αντίθεση με την πρώτη επιλογή η οποία είναι μία εξαρτημένη μορφή εργασίας, εδώ ουσιαστικά μιλούμε για ένα ελεύθερο επάγγελμα. Όποιος επιθυμεί να παραδώσει μαθήματα πρέπει, εκτός από το να κατέχει το απαραίτητο δίπλωμα Μουσικοδιδασκάλου, να είναι σε θέση να προσελκύει μαθητές προς αυτόν καθώς επίσης και να τους κρατά με το να έχει σωστό και μεθοδικό τρόπο διδασκαλίας καθώς και τις απαραίτητες γνώσεις. Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να πιστεύουν αρκετοί, η παράδοση μαθημάτων είναι μία εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία και σίγουρα απαιτεί πολύ χρόνο αλλά και προσπάθεια. Εδώ οι αμοιβές μπορεί να είναι καλύτερες αλλά βρίσκονται σε ευθεία συνάρτηση με την οικονομική δυνατότητα των μαθητών καθώς και με τις προοπτικές που αυτοί νιώθουν ότι έχουν μαθαίνοντας Βυζαντινή Μουσική και το εισόδημα δεν είναι σε καμία περίπτωση εγγυημένο. έλος, υπάρχει η δυνατότητα, αν κάποιος εμβαθύνει στη Βυζαντινή Μουσική μελέτη και στη μουσικολογική μελέτη της μέσω της Παλαιογραφίας και της Εκδοτικής, να εκδώσει ο ίδιος βιβλία, μελέτες και να διδάξει τη Βυζαντινή Μουσική είτε στα μουσικά σχολεία της χώρας είτε σε ανώτατο επίπεδο καθώς επίσης και να συμμετέχει σε συλλογικές εργασίες πάνω σε αυτόν τομέα προχωρώντας έτσι την εις βάθος γνώση πάνω στο αντικείμενο. Εδώ σαφώς υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες οικονομικής εξασφάλισης αλλά φυσικά ο χρόνος καθώς επίσης και τα χρήματα τα οποία καλείται κάποιος να επενδύσει δεν είναι καθόλου περιφρονητέα ενώ και εδώ δεν υπάρχει σαφώς εγγυημένο εισόδημα αφού ουσιαστικά τα έσοδα έρχονται μέσω της έκδοσης βιβλίων των οποίων οι πωλήσει εξαρτώνται από τη ζήτηση τη δεδομένη στιγμή. Αν κληθούμε λοιπόν να δώσουμε απάντηση αν μπορεί κάποιος να ζήσει από τη Βυζαντινή Μουσική, θα πούμε σίγουρα ότι αυτό είναι εφικτό. Θα συμπληρώσουμε όμως ότι αυτό δεν είναι εφικτό για τον καθένα καθώς επίσης και να αποθαρρύνουμε όποιον θέλει να επιτύχει κάτι τέτοιο επιζητώντας ταυτόχρονα την εργασιακή ασφάλεια – πλην ίσως της διδασκαλίας στα μουσικά σχολεία και στα τμήματα μουσικολογίας όπου φυσικά χρειάζονται και τα αντίστοιχα τυπικά προσόντα – και ότι πρέπει συνεχώς να προσπαθεί να προσφέρει ανταγωνιστικές υπηρεσίες και να αναλαμβάνει το όποιο ρίσκο έχει η ενασχόληση με αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον και ψυχωφελές αντικείμενο της Βυζαντινής Μουσικής.

Ένα από τα είδη μελοποιίας της Βυζαντινής Μουσικής είναι και το Σύντομο Ειρμολογικό. Ουσιαστικά πρόκειται για το είδος πάνω στο οποίο ψάλλονται τα τροπάρια των Κανόνων τα οποία και ακολουθούν το μετρικό και μουσικό πρότυπο του Ειρμού, δηλαδή του εναρκτηρίου τροπαρίου κάθε Ωδής του Κανόνα. Το είδος αυτό είναι συλλαβικό, δηλαδή σε κάθε συλλαβή του ποιητικού κειμένου αντιστοιχεί ένας μουσικός χρόνος ενώ ψάλλεται κατά κύριο λόγο σε γοργή χρονική αγωγή.  Εκτός από τα τροπάρια των Κανόνων, σε αυτό το είδος μελοποιίας ψάλλονται και άλλα είδη τροπαρίων όπως τα σύντομα Στιχηρά Προσόμοια του Εσπερινού και του Όρθρου σε όλους τους ήχους, τροπάρια για τις εορτές όλου του χρόνου τα οποία ακολουθούν ομοίως ένα συγκεκριμένο μετρικό και μουσικό πρότυπο το οποίο αποκαλείται Πρόλογος καθώς και τα Καθίσματα του Όρθρου, επίσης Προσόμοια τα οποία ψάλλονται μετά τη στιχολόγηση των Καθισμάτων του Ψαλτηρίου (η στιχολόγηση αυτή πλέον στις ενορίες για λόγους συντομίας έχει καταργηθεί), τα Σύντομα Αναστάσιμα Στιχηρά Ιδιόμελα της Οκτωήχου όπως έχουν καταγραφεί στο Αναστασιματάριο, τα Απολυτίκια των εορτών, τα Κοντάκια, οι Μακαρισμοί, οι Τιμιωτέρες και οι Σύντομες Δοξολογίες. Αξίζει πάντως να σημειώσουμε ότι πλέον στις περισσότερες ενορίες καθώς για λόγους συντομίας η ψαλμώδηση των Κανόνων έχει περικοπεί δραστικά, οι Καταβασίες, δηλαδή το τροπάριο το οποίο αποτελεί την κατακλείδα κάθε Ωδής του Κανόνα και κατά τις οποίες κατά την τάξη οι χοροί κατέβαιναν από το Αναλόγιο και τις έψαλλαν στο κέντρο του ναού, πλέον λέγονται χωριστά από τον Κανόνα μετά το Συναξάριο και πριν τη στιχολόγηση της Θ΄ Ωδής. Η ψαλμωδία του γίνεται κατά κύριο λόγο στο Σύντομο Ειρμολογικό Μέλος και όχι στο Αργό κατά την παλαιότερη τάξη και σε μία μέτρια χρονική αγωγή και όχι στη γοργή αγωγή των τροπαρίων του Κανόνα.

Όποιος αποφασίζει να αρχίσει μαθήματα Βυζαντινής Μουσικής, κατά πάσα πιθανότητα έχει ως στόχο κάποια στιγμή να υπηρετήσει το Ιερό Αναλόγιο από τη θέση του Ιεροψάλτη. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να δούμε τις προϋποθέσεις οι οποίες χρειάζονται προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος και η διακονία να είναι όσο πιο καρποφόρα και μακροχρόνια γίνεται. Η πρώτη προϋπόθεση θεωρούμε ότι είναι η άρτια γνώση της Βυζαντινής Μουσικής. Παρ’ ότι υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι υπηρετούν το Αναλόγιο με ευσυνειδησία χωρίς να είναι γνώστης της μουσικής, θεωρούμε ότι τη σήμερον ημέρα κατά την οποία η γνώση είναι σχετικά εύκολα προσβάσιμη, δεν δικαιολογείται κάποιος ο οποίος – ιδίως όταν βρίσκεται σε αστικό κέντρο – να θέλει να αναλάβει αναλόγιο χωρίς να γνωρίζει μουσική σε ένα καλό επίπεδο τουλάχιστον. Είναι θέμα σεβασμού αφ’ ενός προς το εκκλησίασμα και αφ’ ετέρου προς την ψαλτική παράδοση η οποία έχει βάθος αρκετών αιώνων. Για να το εξειδικεύσουμε, ένας Ιεροψάλτης θα πρέπει να είναι σε θέση ψάλλει σωστά τα μαθήματα του Εσπερινού, του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας, συγκεκριμένα δηλαδή από τα βιβλία του Αναστασιματαρίου, του Ειρμολογίου, του Δοξασταρίου και τα αργά μαθήματα (Δύναμις, Χερουβικά, Κοινωνικά) της Θείας Λειτουργίας. Σχετικά με τα τελευταία τα οποία είναι σαφώς αυξημένης δυσκολίας, υπάρχουν αρκετές επιλογές όχι πολύ δύσκολων μελών ιδίως από σύγχρονους συνθέτες όταν κάποιος δεν έχει την πείρα ακόμα να ψάλλει τα κομμάτια των μεγάλων κλασικών. Πέραν της γνώσης της μουσικής, φρονούμε ότι είναι άκρως απαραίτητη η μαθητεία στο Ιερό Αναλόγιο δίπλα σε έμπειρο και σωστό Ιεροψάλτη – ιδανικά να είναι ο ίδιος ο δάσκαλος της μουσικής – η εξοικείωση με τα Ιερά Κείμενα αλλά και τα μέλη τα οποία ψάλλονται κατά τη διάρκεια του έτους. Αρχικά, θα πρέπει να δίνεται έμφαση στο να ακούει μόνο κάποιος και έπειτα στο να ψάλλει μόνος του κάποια απλά στην αρχή μέλη και όσο προοδεύει, να μπορεί ακόμα και να βοηθάει τον Ιεροψάλτη κατά τη διάρκεια της ακολουθίας και ενδεχομένως να ψάλλει μόνος του και σε έναν Εσπερινό ή και μία καθημερινή Θεία Λειτουργία με τον Ιερέα όταν λείπει ο κανονικός Ιεροψάλτης. Εννοείται ότι θα πρέπει να μπορεί να διαβάζει με ευχέρεια το Ιερό Ψαλτήριο το οποίο άλλωστε είναι η βάση της Θείας Λατρείας και δεν λείπει από καμία ακολουθία της Εκκλησίας. Προς τούτο, φρονούμε ότι είναι απαραίτητη η ελάχιστη γνώση Αρχαίων Ελληνικώνμέσα από τα κείμενα της Εκκλησίας αλλά ενδεχομένως και η βαθύτερη γνώση τους όταν αυτό είναι δυνατό λόγω υψηλής μόρφωσης.  Τέλος, μιας και η άσκηση της Ψαλτικής, πέρα από την άσκηση μίας τέχνης είναι και διακονία στον χώρο της Εκκλησίας, θα πρέπει να υπάρχει ζωντανή σχέση με την Εκκλησία και τα Μυστήρια, ο Ιεροψάλτης να διάγει βίο σύμφωνα με τις προσταγές του Ευαγγελίου και των Ιερών Κανόνων, να λειτουργεί σε σχέση υπακοής προς τον πνευματικό του πατέρα, να έχει αγαπητική σχέση με τον οικείο Επίσκοπο και να δείχνει απαραιτήτως τον προσήκοντα σεβασμό σε όλους όσοι υπηρετούν τη Θεία Λατρεία αλλά και να είναι αγαπητός με το εκκλησίασμα διότι άλλωστε με το να βρίσκεται στο Αναλόγιο ουσιαστικά επιτελεί το έργο του λαού καθώς απαντά στις αιτήσεις του Ιερέως ο οποίος λειτουργεί κάθε φορά. Να συμπληρώσουμε εδώ ότι θα πρέπει – αφού έχει αναλάβει Αναλόγιο και μπορεί να διδάξει – να προσελκύει τους νέους και ειδικά τα παιδιά στο να ανεβαίνουν στο Αναλόγιο και να μαθαίνουν την Ψαλτική προκειμένου να συνεχισθεί η ψαλτική παράδοση και να μην φοβάται ακόμα και αν κάποιος έχει μεγαλύτερο φωνητικό τάλαντο από αυτόν ότι θα τον ξεπεράσει αλλά να χαίρεται γι’ αυτό. Έχοντας υπ’ όψιν λοιπόν αυτά τα στοιχεία, μπορεί κάποιος να στοχεύσει στο να υπηρετήσει ως Ιεροψάλτης αλλά σε κάθε περίπτωση φρονούμε ότι πρέπει να υπάρχει σε όλους το λεγόμενο γνώθι σαυτόν. Δεν έχουν όλοι το ίδιο φωνητικό τάλαντο, δεν μπορούν όλοι να επιτύχουν τους ίδιους στόχους ούτε θα πρέπει να συγκρίνει κανείς τον εαυτό του με άλλους, λιγότερο ή περισσότερο προικισμένους. Ο καθένας θα πρέπει να καταβάλλει τη μέγιστη δυνατή προσπάθεια, να υπηρετεί από τη θέση που μπορεί και να μην ζηλεύει ούτε να υποτιμά κανέναν. Το θέμα δεν είναι να προβληθεί το εγώ αλλά οι πάντες «ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ» να υμνήσουμε τον Τριαδικό Θεό και να αγωνισθούμε για τη σωτηρία πρώτα τη δική μας και κατ’ επέκτασιν των αδελφών μας.

Μετά από τα Χερουβικά της «Εβδομάδος», ο σπουδαστής στο Δ΄ έτος της Βυζαντινής Μουσικής καλείται να διδαχθεί τα Αργοσύντομα Χερουβικά του Φωκαέως σε όλους τους ήχους. Επειδή οι συγκεκριμένες συνθέσεις είναι σχετικά εκτεταμένες, είθισται περισσότερο να ψάλλονται τις Κυριακές του χρόνου καθώς και στις μεγάλες εορτές και πανηγύρεις. Καθώς ανήκουν στον ίδιο σύνθετη, μουσικά αποτελούν μία ενότητα καθώς έχουν παρόμοια έκταση αλλά και μουσική φόρμα.  Ως προς την έκταση, είναι κατά τι αργότερα αυτών του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου στη σειρά των Χερουβικών της Εβδομάδος[1] και ακολουθούν παρόμοια μουσική φόρμα με μουσικές κορυφώσεις στη φράση «Τριάδι» και «Πᾶσαν τὴν βιωτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν». Ως προς τη δυσκολία, βρίσκονται σε παρόμοιο επίπεδο με πιο εύκολα αυτά του Α΄, του Β΄, του Δ΄ και του πλ. Δ΄ και πιο απαιτητικά αυτά του Γ΄, του πλ. Α΄, του πλ. Β΄ και του Βαρέος. Γενικά έχουν αρκετές υπερβατές αναβάσεις φωνής και είναι φωνητικά απαιτητικά καθώς, για να εκτελεσθούν σωστά, ο ψάλλων πρέπει να έχει ζεσταθεί επαρκώς φωνητικά και να έχει καλή τεχνική κατάρτιση και σωστές αναπνοές.  Δεν συνίσταται να τα ερμηνεύουν στο Αναλόγιο αρχάριοι καθ’ ότι θα πρέπει ταυτοχρόνως να ενδιαφέρονται και για τη σωστή απόδοση των γραμμών αλλά και τη σωστή τεχνικά εκτέλεση ιδίων των πιο υψίφωνων θέσεων. Οι γραμμές πάντως καθαυτές γενικά δεν έχουν σοβαρές δυσκολίες και για αυτόν τον λόγο οι συνθέσεις αυτές, λόγω και της εύκολα προσιτής στον μέσο ψάλλοντα αλλά και ακροατή δομής, είναι αρκετά δημοφιλή.

Αρχίζοντας την ανάλυσή μας για το συγκεκριμένο είδος της Υμνογραφίας μας, καλό είναι να υπενθυμίσουμε περί τίνος ακριβώς ομιλούμε. Προσόμοια λοιπόν, λέγονται οι ύμνοι οι οποίοι ψάλλονται πάνω σε ένα προϋπάρχουν μετρικό αλλά και μουσικό πρότυπο, το οποίο ονομάζεται Πρόλογος. Στιχηράκαλούνται όταν προηγείται αυτών ψαλμικός στίχος και συγκεκριμένα ψάλλονται στον Εσπερινό μετά το «Κύριε Ἐκέκραξα» και στον Όρθρο μετά το «Πάσα Πνοή» αλλά και στα λεγόμενα Απόστιχα αυτών των ακολουθιών. Σύντομα λέγονται όταν ψάλλονται στο Σύντομο Ειρμολογικό Μέλος όπως δηλαδή ψάλλονται και οι Κανόνες. Σε μουσικό κείμενο μπορεί κανείς να βρει τους Προλόγους στο Ειρμολόγιο. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τη χρήση αυτού του είδους στη Λατρεία καθώς και να δούμε τη διδακτική χρησιμότητά του. Η χρήση των Στιχηρών Προσομοίων είναι εξαιρετικά συχνή· οι περισσότερες ακολουθίες των Αγίων είναι με Στιχηρά Προσόμοια και σαφώς λιγότερες με Ιδιόμελα (μέλη τα οποία ακολουθούν δικό τους «ίδιον» μέλος) ενώ στις Δεσποτικές αλλά και τις Θεομητορικές Εορτές υπάρχουν αλλά σε μικρότερη αναλογία σε σχέση με τα Ιδιόμελα. Υπάρχουν σε όλους τους ήχους της Βυζαντινής Μουσικής αλλά πιο συχνά είναι στους ήχους Α΄, πλ. Α΄, Β΄, πλ. Β΄, Δ΄ και πλ. Δ΄ και πιο σπάνια στους ήχους Γ΄ και Βαρύ. Είναι πολύ δημοφιλή καθ’ ότι απομνημονεύονται αρκετά εύκολα και έτσι, ακόμα και αν κάποιος δεν γνωρίζει καλή μουσική, αν έχει ακούσει αρκετές φορές το συγκεκριμένο Προσόμοιο, μπορεί να ψάλλει κάθε παρόμοιο τροπάριο. Σημειωτέον ότι, αν και η μουσική είναι πάντα ίδια για κάθε Προσόμοιο, μπορούν να υπάρξουν και μικρές παραλλαγές αναλόγως της μουσικής γραφής αλλά και τις επιλογής κάποιων ψαλτών διαφορετικών παραδόσεων.  Η διδακτική χρησιμότητα αυτών των μελών είναι εξίσου σημαντική. Καθώς όπως προαναφέραμε είναι εξαιρετικά δημοφιλή και απομνημονεύονται εύκολα, μπορεί ο δάσκαλος μέσω αυτών να εισάγει τους μαθητές στα χαρακτηριστικά των ήχων και να διδάξει και άλλα μέλη ανακαλώντας στη μνήμη τους το μέλος των Προσομοίων το οποίο έχουν στα αυτιά τους εφ’ όσον συμμετέχουν συχνά στη Λατρεία. Ακόμα, ένας νέος μαθητής ο οποίος προσπαθεί να μαθητεύσει στο Αναλόγιο, τα πρώτα τροπάρια τα οποία θα μπορέσει να ψάλει αποτελεσματικά οπότε δίνεται και ένα επιπλέον κίνητρο ώστε να συνεχίσει να ασχολείται με την Ψαλτική. Τέλος, ο μαθητής μέσω των Προσομοίων μπορεί πιο εύκολα να αναγνωρίζει τις γραμμές της μουσικής και έτσι σταδιακά να αντιλαμβάνεται τη φιλοσοφία με την οποία χτίζεται η Βυζαντινή Μουσική.

Μουσική γραφή: Η μουσική γραφή είναι μοναδική και βασίζεται στην ύπαρξη σημαδόφωνων τα οποία περιγράφουν πορεία φωνής και όχι στην αποτύπωση μεμονωμένων φθόγγων όπως στο σύστημα του πενταγράμμου. Κλίμακες: Οι κλίμακες είναι αυτές της ανατολικής μουσικής στη φυσική τους μορφή σύμφωνα με το Πυθαγόρειο σύστημα (όχι δηλαδή τη συγκερασμένη της δυτικής μουσικής) με την πορεία του μέλους και τις μουσικές θέσεις να ακολουθούν ιδιαίτερους κανόνες οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί από τους μεγάλους μελοποιούς. Έκφραση: Η έκφραση της βυζαντινής μουσικής ιδίως όπως αποτυπώνεται στον ελληνόφωνο χώρο είναι σοβαρή, ιεροπρεπής και στηρίζεται ως επί το πλείστον στη φυσική εκφορά της φωνής. Μέλισμα: Η βυζαντινή μουσική είναι μελισματική, δηλαδή οι χαρακτήρες αναλύονται σε περαιτέρω λαρυγγισμούς σύμφωνα με την αισθητική και την ικανότητα του εκτελεστή και δεν αποτυπώνεται κάθε κίνηση φωνής επακριβώς στη μουσική γραφή αλλά υπάρχει ελευθερία του εκτελεστή, πάντοτε στο πλαίσιο της μουσικής θέσης. Ρυθμός: Ο ρυθμός είναι συνήθως ο τετράσημος μετά εξαιρέσεων οι οποίες υπάρχουν για να τονισθεί καλύτερα το μουσικό κείμενο. Ομοφωνία: Όταν η βυζαντινή μουσική είναι χορωδιακή, οι πάντες ψάλλουν στην ίδια τονικότητα και δεν υπάρχει κάθετη αρμονία, εκτός από το ισοκράτημα το οποίο είναι συνοδεία και όχι ανεξάρτητη γραμμή. Ισοκράτημα: Παράλληλη μουσική γραμμή η οποία στηρίζει το μέλος αναλόγως ποιος φθόγγος κατά περίπτωση είναι η αρμονική βάση μίας συγκεκριμένης μουσικής γραμμής. Είναι ένας απρόσωπος βόμβος ο οποίος απλώς στηρίζει τη μελωδία και δεν δημιουργείται κάθετη αρμονία σε κάθε φθόγγο όπως σε άλλες μορφές εναρμόνισης. Φωνητική εκτέλεση: Η βυζαντινή μουσική όπως εκτελείται στους Ιερούς Ναούς είναι αυστηρά φωνητική και αποκλείεται η χρήση μουσικών οργάνων.

Βοηθός σε αναλόγιο δίπλα σε Ιεροψάλτη εμβριθή γνώστη της Βυζαντινής Μουσικής και του Τυπικού της Εκκλησίας.  Συχνή συμμετοχή στις ακολουθίες της Εκκλησίας και των καθημερινών όπου μπορεί να ψάλλει συγκεκριμένους ύμνους των οποίων η μουσική απομνημονεύεται εύκολα (Προσόμοια). Συνεχής ακρόαση βυζαντινής μουσικής κατ’ ιδίαν. Τη σήμερον ημέρα με τα ηλεκτρονικά μέσα και το διαδίκτυο, οι καλές ηχογραφήσεις είναι πιο προσπελάσιμες από ποτέ. Ενδελεχής αναζήτηση στο διαδίκτυο για πηγές, μαθήματα, σεμινάρια, ομιλίες κ.λπ. Προμήθεια θεωρητικών και πρακτικών βιβλίων για καλύτερη μελέτη στο σπίτι. Όλα αυτά θεωρητικά μπορεί κάποιος να τα κάνει μόνος του, το μόνο πρόβλημα είναι ότι αν δεν απευθυνθεί σε έναν έμπειρο δάσκαλο, υπάρχει ο κίνδυνος να χαθεί ανάμεσα στο πέλαγος διαφορετικών μεθόδων εκμάθηση, ηχογραφήσεων και πληροφοριών, χωρίς να έχει τη δυνατότητα να ξεχωρίσει τι είναι πρόσφορο και ωφέλιμο για τη μελέτη και τι όχι.  Αν πάντως δεν ενδιαφέρεται κάποιος να μάθει μουσική σημειογραφία, μπορεί απλώς αρκετούς ύμνους να τους μάθει ακουστικά και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί και να τους εκτελεί καλύτερα και από γνώστες, απλώς δεν θα ξέρει τι ακριβώς εκτελεί και οι δυνατότητες για περαιτέρω εξέλιξη θα είναι περιορισμένες.